Respectus Philologicus eISSN 2335-2388
2024, no. 45 (50), pp. 49–59 DOI: http://dx.doi.org/10.15388/RESPECTUS.2024.45(50).4

Wyrażenia z kwaziapozycjami w najdawniejszej polszczyźnie

Piotr Zbróg
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Jan Kochanowski University of Kielce
ul. Żeromskiego 5, 25-369 Kielce, Polska
Email: zbrog@interia.pl
ORCID iD: https://orcid.org/0000-0002-9512-4027
Zainteresowania naukowe: składnia, kultura języka, komunikacja językowa
Research interests: Syntax, Language culture, Linguistic communication

Abstrakt. W artykule opisano staropolskie konstrukcje zawierające wyrażenia i zwroty, konstytuowane wokół takich elementów, jak imię, imieniem, na imię, rzeczony, czusz, słowie, to jest, np. gora wysoka na imię Tabor; dziedzina rzeczona Zakrzewo; w mieście, jemuż jimię Kamon. Jak udowodniono, naśladowały one pod wieloma względami typowe grupy z przydawkami apozycyjnymi. W wielu wypadkach używano ich w tekstach zamiennie, np. zwolenik, czusz Jan / zwolenik Jan; rzece imię jest Jijon / rzeka Jijon; na gorze rzeczonej Galaad / ku gorze Galaad. Ze względu na cechy budowy oraz swoiste ograniczenia składniowe analizowane konstrukty stopniowo wychodziły z użycia wobec ekspansywnych i eksploatowanych do współczesności grup apozycyjnych. Ich stosowaniu nie sprzyjały analityczna budowa i utrudnienie w zakresie powielania schematu syntaktycznego. Składały się bowiem z większej liczby składników niż syntetyczne apozycje. Opisane w artykule wyrażenia funkcjonowały przed wszystkim w polszczyźnie średniowiecznej, ale na przykład na imię pojawiało się jeszcze w XVII wieku, a imieniem także we współczesnym języku polskim. W literaturze uznawano czasem frazy na przykład z czusz / toczusz, to jest czy słowie za apozycje. Jednak z uwagi na cechy definicyjne grup apozycyjnych należy je wyłączyć z tego zbioru.

Słowa kluczowe: składnia języka polskiego; wyrażenie z kwaziapozycją.

Expressions with Quasipositions in the Oldest Polish Language

Abstract. The article describes Old Polish constructions containing expressions and phrases constituted around such elements as name, for name, mentioned, czusz, word, i.e., e.g. high mountain for the name of Tabor; said area Zakrzewo; in the city, his name is Kamon. As has been proven, they largely imitated typical groups with appositive adjectives. In many cases, they were used interchangeably in texts, e.g. follower, czusz Jan / follower Jan; the river’s name is Jijon/Jijon River; on the mountain of Gilead/toward the mountain of Gilead. Due to the peculiarities of their structure and specific syntactic limitations, the analyzed constructs gradually go out of use in relation to the expansive and hitherto exploited appositional groups. Their use was not favoured by their analytic structure and the complexity of the duplication of the syntactic scheme. They relied on a greater number of components than synthetic appositions. The expressions described in the article functioned mainly in medieval Polish, but, for example, a proper name was still found in the 17th century, and the proper name was also found in modern Polish. In the literature, phrases such as czusz / toczusz, to jest or słowie were sometimes treated as appositions. However, due to the definitional features of appositional groups, they should be excluded from this set.

Keywords: Polish syntax; expression with quasiposition.

Submitted 15 December 2023 / Accepted 16 February 2024
Įteikta 2023 12 15 / Priimta 2024 02 16
Copyright © 2024 Piotr Zbróg. Published by Vilnius University Press. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution License CC BY 4.0, which permits unrestricted use, distribution, and reproduction in any medium provided the original author and source are credited.

Wstęp

Celem w niniejszym opracowaniu jest systemowe omówienie konstrukcji naśladujących wyrażenia z apozycjami. Do zasobu elementów konstytuujących owe ekwiwalenty apozycji w najdawniejszej polszczyźnie włączono w niniejszym opracowaniu następujące wyrazy i wyrażenia: imię, imieniem, na imię, rzeczony (wezwany, nazwany), czusz, toczusz, słowie, to jest. Badaniem objęto zabytki języka polskiego i można przyjąć, że wynotowano z nich wszystkie wypowiedzenia zawierające wyliczone jednostki.

Grupa apozycyjna to dwuargumentowe, bezspójnikowe i koreferencyjne wyrażenie typu miasto Kraków, Szczepan podkomorzy, anjoł Gabryjeł, którego ośrodkami są rzeczowniki lub ich dystrybucyjne ekwiwalenty; pierwszy linearnie składnik to podstawa apozycji, drugi to apozycja (por. Kallas, 1980; Zbróg, 2020). Apozycje w grupach nominalnych już w najdawniejszych pełniły niezmiennie aż do współczesności m.in. funkcje restryktywne (np. dziedzina Włostowe, puszcza Syn), deskryptywne (np. Abijatar biskup, Dawid krol) lub obie równocześnie (np. ksiądz pan); były konotowane (np. słowo „pokłada”) lub nie (np. ksiądz Mikołaj); mogły być strukturami rekurencyjnymi: Owa zaprawdę Chore syn Iznar, syna Kaatowa, syna Lewi, a Datan[a] i Abiron synowie Elijabowi, i Hon syn Felechow z synow Rubenowych powstali byli przeciw Mojżeszowi (BZ Num XVI); apozycja występowała w związku zgody z podstawą (np. przez Jezu Krysta, Syna), była rządzona (np. wyclenie dziedziny Morawcewo) lub nie podlegała akomodacji (np. słowo „zawżdy”) (Kallas, 1980; Zbróg, 2014).

Oprócz typowych grup apozycyjnych w najdawniejszej polszczyźnie pojawiały się także konstrukcje je naśladujące: pełniły podobne funkcje i pod wieloma względami można je uznać za tożsame z apozycjami. Stanowiły one jednak bardziej złożone struktury, co mogło skłaniać użytkowników polszczyzny do zamiany ich na typowe apozycje. Przykłady interesujących nas kwaziapozycji znajdują się w zdaniu: Gabryjeł, był posłan od Boga do miasta galilejskie ziemie, jemuż imię Nazaret, do dziewice, jejże imię Maryja (Rozm 46). Zaznaczone jednostki można byłoby uznać za swoistych przodków typowej apozycji, znajdujących się w ekscerpcjach: A wstąpił też Jozef od Galilejej z miasta Nazaret (Zam Luc II 4) albo iże dziewica Maryja w żywocie swej matki była poświęcona (Rozm 2).

W dalszej części artykułu omówione zostaną główne typy owych ekwiwalentów apozycji. Występowały one realnie na powierzchni syntaktycznej, tekstowej i w badanych zabytkach stosowano je często wymiennie z apozycjami. Predestynowane były do tego konstrukcje, w których funkcję apozycji pełniły nazwy własne. W późniejszych fazach rozwoju polszczyzny konstrukcje te stopniowo zanikały jako mniej funkcjonalne niż apozycje. Wspominała o nich Krystyna Pisarkowa (1984) jako o „konstrukcjach zapomnianych”. Podawała ona czasowniki, rzeczowniki czy spójniki wprowadzające nazwę własną, które można by pominąć. Jednak ze względu na to, że większość materiału pochodziła z „Kazań gnieźnieńskich”, ich lista oraz analiza m.in. wymagań składniowych nie była wyczerpująca.

Budowa jednostek kwaziapozycyjnych, ukonstytuowanych wokół elementów typu imię, rzeczony, czusz, słowie, to jest, naśladowała strukturę grup apozycyjnych, por. w zdaniu <Szu>ka cię ociec moj, Saul, zabić (BZ Jud XVI) grupa składała się z podstawy – ociec – oraz apozycji – Saul. Zaś w zdaniu: Naśladował Jesusa Szymon Piotr i iny zwolenik, czusz Jan (Rozm 659) podstawą apozycji byłby człon zwolenik, zaś za kwaziapozycją – czusz Jan. Po elipsie czusz pozostałaby w zdaniu właściwa grupa apozycyjna: zwolenik Jan.

Analizowane konstrukcje funkcjonowały przed wszystkim w polszczyźnie średniowiecznej, można było odnaleźć je także w tekstach późniejszych, np. frazy z na imię pojawiały się jeszcze w XVII wieku, a wprowadzający nazwę własną – imieniem – występuje nawet współcześnie (Pisarkowa, 1984).

Uwag na ich temat w literaturze jest niewiele. Krystyna Pisarkowa (1984, s. 131) interpretowała wprowadzanie w „Kazaniach gnieźnieńskich” nomina propia elementami typu na imię jako przejaw nieznajomości ich przez autora tekstu, a ich brak – za dowód owej znajomości. Imię obce miało być w tym kontekście uznawane za cytat. Badania własne nie potwierdzają tego spostrzeżenia, gdyż w wielu zabytkach nawet imiona już użyte wcześniej w tekście lub ewidentnie znane czytelnikowi lub autorowi przekładu (np. Maryja, Elżbieta, Jan) wprowadzono za pomocą formuł właściwych dla kwaziapozycji, por. wcześniej: A był tu jeden z jego zwolenikow, Jan ewanjelista, jen leżał na piersiach miłego Jesukrysta (Rozm 551); dalszy fragment: Naśladował Jesusa Szymon Piotr i iny zwolenik, czusz Jan (Rozm 659).

Omówione niżej ekwiwalenty grup apozycyjnych stosowano niejednokrotnie zamiennie z typowymi grupami. Niektóre z nich pojawiały się jedynie w wybranych zabytkach.

1. Za pomocą rzeczownika IMIĘ w różnych formach włączano do wyrażenia nazwę własną. W zabytkach odnaleziono kilka sposobów wykorzystania tego elementu jako ośrodka syntaktycznego.

Swoiście pierwotna struktura z IMIĘ jako podmiotem występowała w zdaniach typu: A drugiej rzece imię jest Jijon (BZ Gen II) lub: I jimiał jest Heber dwa syny: jednemu jimię było Falech, <...> a jego bratu jimię było Jaktan (BZ Gen X).

Przekształcano je i wskutek elipsy powstawały wypowiedzenia bliższe formalnie grupom apozycyjnym, np.: Imię pirzwej rzece Fyzon (BZ Gen II) oraz A byli synowie Saulowi: Jonata a Jesui, a Melchyzua, a jimiona dwu dziewku <jego>: jimię pirworodnej Merob a jimię mniejszej Mikol (BZ Jud III)1.

W przykładzie: A jimię żenie Saulowie *Achynone, dziewka Achymas, a jimię książęciu, jen był nad jego rycerstwem, Abner, syn Nerow, jen był stryczny brat Saulow (BZ Jud XIV) widać kompilację typowej apozycji z jej ekwiwalentem opartym na rzeczowniku IMIĘ. W tym wypadku zbiegły się funkcja restryktywna (jimię Achynone, jimię Abner) z deskryptywną (dziewka, syn).

IMIĘ występowało też jako człon zdania podrzędnego wobec apelatywu, wprowadzając nazwę własną, np.:

• I umarł Jair, i pogrzebion w mieście, jemuż jimię Kamon (BZ Jud IX);

• A szostego miesiąca posłan jest anjoł Gabryjeł od Boga do miasta galilejskiego, chtoremu jimię Nazaret (Zam 288).

Tego typu struktury – skonfrontowane – mogły zawierać albo kwaziapozycję, albo typową apozycję, por.:

• do dziewice, jejże imię Maryja, ktoraż była za Jozefa oddana (Rozm 49); ...dziewica Maryja... poszła barzo rącze w gory... (Rozm 52).

IMIĘ czasem pojawiało jako składnik wyrażenia w postpozycji, co dawało postać niemal klasycznej apozycji:

• Nie kłaniaj się bogu cudzemu, Pan, Mściciel jimię jego, Bog jest *obrońca (BZ Ex XXXIV).

Wiele z powyższych konstrukcji miało swe źródło w Biblii, stąd przekład stanowił często odzwierciedlenie oryginału. Jednak tłumacz wcale nie musiał naśladować pierwowzoru, por.:

• ad virginem desponsatam viro, cui nomen erat Ioseph de domo David, et nomen virginis Maria (Luc 1, 27);

do dziewice poślubionej mężowi, chtoremu jimię było Jozef, z domu Dawid, a jimę dziewice Maryja (Zam 288);

do dziewice, jejże imię Maryja, ktoraż była za Jozefa oddana (Rozm 49).

W „Ewangeliarzu Zamoyskich” dokonano wiernego odwzorowania łacińskiej konstrukcji z NOMEN, zaś w „Rozmyślaniu przemyskim” jedno NOMEN – w odniesieniu do Józefa – pominięto.

W przekładzie innego fragmentu Biblii dodano z kolei zmodyfikowany wariant – NA IMIĘ – o którym nieco dalej – choć można było zachować oryginalną grupę apozycyjną:

• Dicit autem Iudas Iscariotes, unus ex discipulis eius, qui erat eum traditurus (Jo 12, 4);
Tegodla rzekł jeden s jego zwolenikow na imię Judasz Skaryjot, ktory ji miał zdradzić (Rozm 443).

Już te przykłady wskazują na konkurowanie ze sobą różnych sposobów wprowadzania restryktywności wybranych obiektów, choć niekiedy sposoby przekładu istotnie się nie różniły, por.:

• In mense autem sexto missus est angelus Gabriel a Deo in civitatem Galilaeae, cui nomen Nazareth (Luc 1, 26);

A szostego miesiąca posłan jest anjoł Gabryjeł od Boga do miasta galilejskiego, chtoremu jimię Nazaret (Zam 288);

...anjoł, jen <...> Gabryjeł, był posłan od Boga do miasta galilejskie ziemie, jemuż imię Nazaret (Rozm 49).

2. Wariant NA IMIĘ stanowił kolejny ośrodek wyrażenia o funkcji apozycji, np.:

• Kiedy to zmowił miły Jesus, przystąpiwszy ku jemu Żyd licemiernik na imię Szymon (Rozm 319);

• Stało sie dalej, gdyż szli, <a on wszedł> w jedno miasto na imię Betanija (Rozm 340);

• Tako miły Jesus przyszedł ku Gorze Oliwetnej, pod ktorą była jedna wioska na imię Jetsemani (Rozm 591);

• Książę jedno żydowskie na imię Jairus przyszło ku Jesusowi (Rozm 221).

Wyrażenie NA IMIĘ, stabilne formalnie i składniowo we wszystkich tekstach, zapowiadało wystąpienie nazwy własnej, rzadziej apelatywu. Całość przypominała grupę apozycyjną, por.: wioska na imię Jetsemani – wioska Jetsemani. Było to jeszcze bardziej wyraziste, gdy zmieniał się szyk – wtedy NA IMIĘ stawało się zbędne, choć przecież występowało jako dopełnienie deskrypcji, por.:

• Stało sie, kiedy miły Jesus przybliżał sie ku Jerychu, k temu miastu, ślepy jeden, syn Tym[ot]eow, Bartymeusz na imię (Rozm 405);

• a jedna niewiasta Marta na imię przyjęła ji w swoj dom (Rozm 340).

Wyrazistym przykładem tego są zdania następujące po sobie w „Rozmyślaniu przemyskim”. W pierwszym wystąpiła kwaziapozycja, w drugim – już apozycja: I wiodł je na stronę na gorę wysoką na imię Tabor. Jozefus mowi, iże ta gora Tabor leży cztyrzy mile od Nazaret (Rozm 366)2.

Konstrukcje z NA IMIĘ odnotowywano także w kolejnych wiekach, jednak jako kontekstowy ekwiwalent grupy apozycyjnej pojawiały się coraz rzadziej (Pisarkowa, 1984). Trudno dopatrywać się tu jednak jakiegoś zabiegu mającego na celu wprowadzenie nieznanej nazwy własnej. W „Rozmyślaniu przemyskim” – gdzie posługiwano się nią najczęściej – w podobnych miejscach stawiano uproszczoną apozycję, zatem zapewne można byłoby NA IMIĘ zaliczyć do swoistego stylu autora przekładu apokryfu.

Wyrażenie NA IMIĘ wyjątkowo otwierało miejsce dla apelatywów:

• Jest jeden rodzaj ptaszy, na imię szpak, jen jął przepowiedać głosem człowieczym (Rozm 88);

• Tu sie poczyna wykładanie, ktore modlitwa boża, pacierz na imię wezwana (Rozm 275);

• Jest jeden rodzaj ptaszy, na imię szpak, jen jął przepowiedać głosem człowieczym (Rozm 88).

W pierwszym zdaniu ekwiwalent apozycji pełnił funkcję deskryptywną, w pozostałych dwóch podano synonimy rzeczowników.

3. IMIENIEM mogło wystąpić jako składnik wyrażenia o funkcji apozycji, np.:

• odjądże to wynidą końce ku wsi jimieniem Adar (BZ Num XXXII);

• Był dniow Heroda, krola żydowskiego, kapłan niechtory jimieniem Zacharyjasz, z strony Abijasza (Zam 286–287).

Rzeczownik ten występował tu jako najbardziej syntetyczny zapowiednik nazwy własnej3.

IMIENIEM w postpozycji wobec nazwy własnej przybliżało wyrażenie do formalnej apozycji, por.: I był człowiek z faryzeuszow Nikodem jimieniem, książę żydowskie (Zam Ioh III).

Wymienność kwaziapozycji z apozycjami pojawiła się nawet w obrębie jednego wypowiedzenia. W poniżysz zdaniu raz użyto konstrukcji z IMIENIEM, a zaraz po niej – apozycji w tej samej funkcji:

• To tak gdyż się było stało, powiedali Abra<ha>mowi, że żona brata jego Nachora porodziła syny: jimieniem Hus pirwszego, a [po] *Hus brata jego, Chamuela (BZ Gen XXII).

Człon konstytutywny IMIENIEM otwierał miejsce dla nomina propia.

4. CZUSZ, TOCZUSZ według Słownika pojęciowego języka staropolskiego (2020)4: „wprowadzały wyraz lub zdanie: a. o treści uściślającej, wyszczególniającej ‚to jest, mianowicie, id est’; b. o treści synonimicznej ‘czyli, id est’: c. o treści komentującej ‘czyli inaczej mówiąc, id est’”. Były to elementy konstytuujące zastępniki grup apozycyjnych w zabytkach. Warto wspomnieć, że w niektórych opracowaniach za apozycje uznawano elementy wprowadzane za pomocą spójnika mianowicie (np. Klemensiewicz, 1948). Krystyna Kallas wykluczyła jednak z zasobu grup apozycyjnych konstrukcje spójnikowe typu Warszawa, tj. stolica Polski, Beaubourg, czyli Centre Pompidou mimo ich koreferencyjności (1980, s. 87).

W badanych tekstach średniowiecznych funkcję zbliżoną do czyli, mianowicie pełniły właśnie spójniki CZUSZ, TOCZUSZ. Zasadniczo wszystkie trzy opisane wyżej zastosowania CZUSZ w pewnych zakresach odpowiadały funkcjom apozycji, por. przykłady:

• wtore zową Teofanija, jeż sie stało przy krzście bożem, <jakoby od Boga, czusz od ojca uczynione (Rozm 221);

• Chciał jednego zabić s nich i uderzył sługę wyszszego biskupa, czusz Kaifasza (Rozm 636);

• Naśladował Jesusa Szymon Piotr i iny zwolenik, czusz Jan... (Rozm 659);

• Szostego dnia upadą wszytki budowania, czusz mury i groby (Rozm 479);

• Ktore nasienie padło na kamienie, toć jest ten, ktory słucha słowa bożego... a ni ma w sobie macice, toczusz dobrego fundamentu (Rozm 338).

Przykłady z CZUSZ, TOCZUSZ wprowadzały kwaziapozycje deskryptywne, restryktywne oraz deskryptywno-restryktywne, dowodzące nieomal równoważności funkcjonalnej kwaziapozycji z apozycjami.

5. Partykuła SŁOWIE w znaczeniu ‘to jest, to znaczy, czyli, inaczej mówiąc, mianowicie’ wprowadzała elementy o funkcji apozycji jako swoisty łącznik kontekstowy z dopowiedzeniem rzeczownikowym, np.:

• Wlazł na gorę, słowie Tabor, a otworzyw swa usta uczył je (RXXII 219r);

• Rownyli dział mają wziąć dziedzinie dzieci bądź żeńczyzna, bądź mężczyzna jimienia jego oćca albo macierze z parobczymi, słowie jej brata dziećmi p<odług> prawa? (OtrMac 39r).

Konstrukcje ze SŁOWIE wyekscerpowano przede wszystkim z ortyli, w których dookreślały i wskazywały uczestników zdarzeń procesowych lub przypisywały im cechy, własności jako predykaty:

• kto ty ludzi, słowie świadki, ma k temu sprawnie świadectwu przycisnąć (OrtMac 43r: 12);

• Potym umarła ta żona, co dziecię krzciła i mąż on, słowie jej kmotr, co mu dziecię krzciła (OrtMac 47v)

• Zgodziło sie potym, iż mąż onej żony pojął żonę tego umarłego męża, słowie kmotrę jego pirzwej żony, i brali ślub, i uczynili swadźbę (OrtMac 50v).

Partykuła SŁOWIE otwierała miejsce przede wszystkim dla apelatywów, rzadko miejsce w postpozycji zajmowały nomina propia, a przytoczone przykłady lokują ją jako element konstrukcyjny wyrażenia o funkcji tożsamej z apozycją.

Partykuła nie wpływała na formę gramatyczną rzeczownika w postpozycji. Uzgadniana była ona z rzeczownikiem głównym albo pozostawała nieuzgodniona, czyli zachowywał się jak zwykła apozycja.

4. TO JEST spełniało w analizowanych typach konstrukcji podobną funkcję do CZUSZ oraz SŁOWIE, por.:

• aby pan krakowski w trzech miastoch, to jest w Krakowie, w Andrzejowie, w Wiślicy sądził (Dzial 45);

• Chleb nasz nadprzyrodzony daj nam dzisia, to jest Jesukrysta (Rozm 277);

• ustawiamy, aby w ziemi krakowskiej kastellan jej, to jest pan krakowski (Sul 67);

• tedy ten rękojmia ma sam zapłacić wargielt, to jest o głowę ośmnaście funtow (OrtMac 39r: 4);

• Biskup, to jest kapłan nawyszszy miedzy bracią swoją (BZ Lev XX).

Choć interpretacja elementów stojących w postpozycji do rzeczownika nadrzędnego w cytowanych przykładach nie zawsze byłaby identyczna, zbieżność funkcjonalna z apozycjami wydaje się naturalna, np.: kastellan, pan krakowski; biskup, kapłan nawyzszy czy Faze, Przyjście Pana. Podobieństwo do apozycji w wypadku tego typu konstrukcji dostrzegł m.in. Jan Łoś (1923). W wyekscerpowanych zdaniach można mówić o funkcjach fraz rzeczownikowych, wprowadzanych przez TO JEST tożsamych z funkcją restryktywną apozycji (por. W te to ewanjelije dzisiejsze nasz Kryst miły o dwuć on apostołu mowi, toć jest o świętem Pietrze a o świętem Janie – Gn 177v); funkcją deskryptywną (por. ktora jest przelana na ziemię od <krwie> Abla prawdziwego aże do <krwie> Zacharyjasza kapłana, syna Barachijaszowa, to jest Jojaszowa syna, ktoryż snadź Barachijaszem zwan – Rozm 463) oraz funkcją restryktywno-deskryptywną (por. a kiedy o wierdunkową winę, tedy środniego wołu, to jest juńca – Sul 63) (por. Kallas 1980).

5. Postwerbalnymi leksemami konotującymi kwaziapozycje były imiesłowy RZECZON, RZECZONA ‘zwany, zwana, nazwany, nazwana’ itp.:

• Też gdyby urzędnik, jen rzeczon woźny, jinako rotę przysięgi mowił świadkom (testibus), niżli jest skazano (Sul 63);

• Narodził sie zbawiciel wam, / Ktory rzeczon Chrystus Pan. Hallelujah (CTob);

• Rzeka czwarta rzeczona jest Eufrates (BZ Gen II).

Występowały one jako składnik pełnego zdania podrzędnego:

• Tu sie poczyna modlitwa, ktora jest rzeczona modlitwa boża, bo sam Bog napirwej nauczał swe zwoleniki pacierza (Rozm 273);

• Tu są imiona dwanaś[cz]cie apostołow: Napirwszy Szymon, ktory rzeczon Piotr (Rozm 308);

• a Jakob porodził Jozefa, męża Maryjej, z chtorej narodził się jest Jesus, chtory rzeczon Krystus (Zam 286).

Pojawiały się także bezpośrednio po podstawie rzeczownikowej jako specyficzne struktury potransformacyjne, np.:

• I rze<k>ł Lamech swyma żonama drzewiej rzeczonyma Ade a Selle (BZ Gen IV);

• akom ja... nie wjachał w[o] twoję dziedzinę rzeczoną Zakrzewo gwałtem (Czrs LXXXIV).

W powyższych przykładach można dostrzec apozycyjną funkcję wymienionych konstrukcji. W niektórych zdaniach po zamianie szyku rzeczownik stawał się w zasadzie apozycją:

• I był jest początek jego krolewstwa w Babiloni<e> a Ared, a Ardach, a w Kalatyniech, w włości Semaar tako rzeczonej (BZ Gen X).

Proces ten uwidaczniał się w zdaniach z ekwiwalentnymi strukturami w obrębie jednego tekstu:

• Tedy Laban pojmie z sobą [trzy] braty i ścigał ji siedm dni, i poścignął ji na gorze rzeczonej Galaad (BZ Gen XXXI)

vs.

a przez rzekę się przebrał i jechał ku gorze Galaad (BZ Gen XXXI);

• żona madyjańska, ktoraż pospołu zabita jest, rzeczona jest Kozbi dziewka Surowa, książęcia urodzonego mady jańskiego (BZ Num XVI)

vs.

a skłamali są was lściwie przez modłę Fegor a Kozbi dziewkę wodza madyjańskiego, siostrę swą (BZ Num XVI).

W niektórych wypowiedzeniach zamiennie używano apozycji albo wyrażenia z RZECZONY:

• przy bronnych ślachatnych mężoch, paniech: Pietrze Piliku wojewodzie, Sławcu kastellanie czyrskimi, Dobiesławie [sławie] też czyrskiem, Boleście wyszegrodzskiem i zakroczymskiem, Jakubie, rzeczonem Poczta, Ciechanowskiem <...> Szczepanie, rzeczony<m> Luśnia, czyrskiem, Macieju, rzeczonem Gnat, warszewskiem, Jaszku, rzeczonem Fortuna, zakroczymskiem (Sul 101).

Podobnie zamiennie posługiwano się oboma sposobami w „Kodeksie Świętosławów” do podawania tytułów części kodeksów, np.:

• Primaeva constitutione. Pirwiejszym ustawienim w kapitule rzeczonem Statuimus i dalej znano jest być chowano (Sul 80);

• To... kapitulum... oprawiono jest... a wyłożono... szyrzej w kapitule Cum praescriptio (Sul 65).

Wymienność i tożsamość funkcjonalną analizowanych konstrukcji widać także w poniższych przykładach – obok siebie zamieszczono dwa sposoby deskrypcji:

• O winie siedmdziesiąt Praterea. Mimo to wina, jaż rzeczona siedmdziesiąt (Sul 33);

• tylkokroć jemu za sromotę winę, jaż rzeczona pięćnadzieścia, zapłacić ma a naszemu sądu mimo to takąż winę pięćnadzieścia zapłacić (Sul 46).

Przytoczone przykłady ilustrują silne upodobnienie funkcjonalne konstrukcji analitycznych z imiesłowem RZECZON do grup z apozycjami oraz ich wymienność w zdaniach. Najczęściej występowały one w „Kodeksie Świętosławów” oraz w „Kodeksie Działyńskich”, także w „Biblii królowej Zofii”.

Zakończenie

Opisane w artykule konstrukcje kwaziapozycyjne, zazwyczaj niemal tożsame pod względem funkcjonalnym z typowymi apozycjami, stanowiły całościowo istotny zbiór w zabytkach języka polskiego, bez porównania jednak mały w konfrontacji z zasobem wypowiedzeń z typowymi grupami apozycyjnymi. Kwaziapozycje powstawały wokół kilku składników:

a) IMIĘ konstytuowało frazę z nazwę własną o funkcji restryktywnej, np. a żona jego z corek Aaron, a jimię jej Elżbieta (Zam 1r:5);

b) NA IMIĘ konstytuowało frazę z nazwą własną o funkcji restryktywnej, także z apelatywem o funkcji deskryptywnej, np.: i losem sie dostało Świętochnie żenie Andree na imię dom, siedlisko i ogród (RKal 27);

c) IMIENIEM konstytuowało frazę z nazwą własną o funkcji restryktywnej, np. Zatym Dawid szedł odtąd precz i uciekł do jenej jaskiniej jimieniem Adollam (BZ Jud XXII);

d) CZUSZ / TOCZUSZ konstytuowały frazy z nazwą własną o funkcji restryktywnej oraz z apelatywem o funkcji deskryptywnej, np.: Wynidźcie a obeźrycie, corki Syjon, czusz dziewki jerozolimskie, krola zbawiciela (Rozm 829);

e) SŁOWIE konstytuowało frazę z apelatywem o funkcji deskryptywnej oraz – rzadko – frazę z nazwą własną o funkcji restryktywnej, np.: Gdyż ta niewiasta nie może mieć żadnego świadectwa, co jej dano za wiano, tedy dzieci, słowie jej pasierbowie, bliższy są samy swą ręką przysiąc (OrtMac 51r);

f) TO JEST konstytuowało frazę z nazwą własną o funkcji restryktywnej oraz z apelatywem o funkcji deskryptywnej, np.: W te to ewanjelije dzisiejsze nasz Kryst miły o dwuć on apostołu mowi, toć jest o świętem Pietrze a o świętem Janie (Gn 177v);

g) RZECZON konstytuowało frazę z nazwą własną o funkcji restryktywnej oraz z apelatywem o funkcji deskryptywnej, np.: I był jest początek jego krolewstwa w Babiloni<e> a Ared, a Ardach, a w Kalatyniech, w włości Semaar tako rzeczonej (BZ Gen X).

Kwaziapozycyjność elementów w powyższych konstrukcjach potwierdzała się w tekstach źródłowych, gdyż znaleziono przykłady transformacji owych fraz w typowe apozycje:

W wypadku omawianych jednostek składniowych, choć ugruntowanych w tekstach łacińskich, powszechniejszemu ich stosowaniu nie sprzyjała zapewne analityczna budowa i utrudnienie w zakresie rekurencyjnego powielania schematu. Składały się bowiem z większej liczby składników niż syntetyczne i multiplikowalne apozycje.

Warto zauważyć, że w literaturze przedmiotu niekiedy uznawano frazy ze spójnikami CZUSZ / TOCZUSZ, zwrotem TO JEST czy partykułą SŁOWIE za apozycje. Taka kwalifikacja była potencjalnie zasadna przy założeniu, że pomiędzy podstawą i apozycją mogą się pojawić elementy spajające, łączniki. Jednak ze względu na ograniczenie definicyjne grup apozycyjnych do jednostek niezawierających żadnych łączników zostały one uznane za konstrukcje kwaziapozycyjne.

Wykaz skrótów

In: Korpus tekstów staropolskich do roku 1500 [Corpus of Old Polish Texts to the Year 1500]. [In Polish]:

BZ – Biblia królowej Zofii [Queen Sophia’s Bible].

Ctob – Chwała tobie, Gospodzinie...[Glory to you, Lord...].

Dzial – Kodeks Działyńskich [Działyński Codex].

OrtMac – Wyroki sądów miejskich, czyli ortyle [Judgments of municipal courts, i.e. ortyles].

OrtOssol – Najstarsze staropolskie tłumaczenie ortyli magdeburskich [The oldest Old Polish translation of Magdeburg eagles].

R XXII – Kazanie na dzień Wszech Świętych [Sermon for All Saints’ Day].

Rozm – Rozmyślanie przemyskie [Meditation in Przemyśl].

Zam – Ewangeliarz Zamoyskich [Zamoyski Gospel Book].

Inne:

Czrs – Księga ziemi czerskiej 1404–1425 poprzedzona wstępem historycznym [The Book of the Czersk Land Preceded by a Historical Introduction], 1879. Liber terrae Cernensis. Najdawniejsze księgi sądowe [The Oldest Court Books]. Warszawa: W drukarni J. Bergera. Dostęp: <https://sbc.org.pl/dlibra/publication//25943/edition/23758> [Od 20.02.2023]. [In Polish].

RKal – Wielkopolskie roty sądowe XIV–XV wieku [Greater Poland’s Court Circles of the 14th and 15th Centuries], 1974. T. IV: Roty kaliskie [Kalisz Rota]. Zebrali i opracowali H. Kowalewicz i W. Kuraszkiewicz. Wrocław: Wydawnictwo PAN. [In Polish].

Bibliografia

Kallas, K., 1980. Grupy apozycyjne we współczesnym języku polskim [Appositional Groups in Contemporary Polish]. Toruń: Wydawnictwo UMK. [In Polish].

Klemensiewicz, Z., 1948. Skupienia, czyli syntetyczne grupy wyrazowe [Clusters, i.e. SYNTHETIC WORD GROUPS]. Kraków: PAU. [In Polish].

Łoś, J., 1923. Gramatyka polska [Polish Grammar]. Lwów–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. [In Polish].

Pisarkowa, K., 1984. Historia składni języka polskiego [History of Polish Language Syntax]. Wrocław: Ossolineum. [In Polish].

Słownik pojęciowy języka staropolskiego [Conceptual Dictionary of the Old Polish Language], 2020. Instytut Języka Polskiego PAN, Kraków. Dostęp: <http://spjs.ijp.pan.pl/szukaj/index> [Od 20.02.2023]. [In Polish].

Pawelec, R., 2015. Słownik zapomnianych wyrażeń funkcyjnych [Dictionary of Forgotten Functional Expressions]. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SEMPER. [In Polish].

Zbróg, P., 2014. Składnia grup z podstawą miasto w polszczyźnie do 1939 roku [Syntax of Groups with the Basis: City in the Polish Language until 1939]. Prace Filologiczne [Philological Works], LXV, s. 421–435. [In Polish].

Zbróg, P., 2020. Wybrane problemy generowania grup apozycyjnych w dawnej polszczyźnie [Selected Problems of Generating Appositional Groups in the Ancient Polish Language]. Respectus Philologicus, 37 (42), s. 11–21. https://doi.org/10.15388/RESPECTUS.2019.37.42.35. Dostęp: < https://www.zurnalai.vu.lt/respectus-philologicus/article/view/17044/16175> [Od 20.02.2023]. [In Polish].